De Meister van de Moeëst 1930–1944 | Aflevering 1

‘Meister’ H.H.J. van den Heuvel werkte veertien jaar als onderwijzer in de Moost. Dat gebied was een deel van de Peel op de grens van Limburg en Brabant. Vanaf eind negentiende eeuw werd er turf gewonnen door de firma van de Griendt. Voor de kinderen van de turf-arbeiders werd een school gesticht. Het was een openbare school op het gebied van de gemeente Nederweert. Van den Heuvel heeft daar school gedaan tot hij in september 1944 ‘bevrijd’ werd door het bombardement van de Peel. 

Naar aanleiding van 75 jaar bevrijding is zijn zoon Peter gaan zoeken naar wat de bevrijding voor zijn vader en voor de Moost heeft betekend. Hoe is de school begonnen? Hoe is het mijn vader vergaan? Hoe heeft het gemeentebestuur van Nederweert zich ingezet? Hoe kwam de school aan zijn einde? Dat soort vragen worden hier beantwoord. Ook wordt duidelijk welke rol de inspecteur van het Lager Onderwijs hierin gespeeld heeft. Een relatief onbekend stuk Nederweerts onderwijsverleden in twee afleveringen geschreven door Peter van den Heuvel onder auspiciën van de Stichting Geschiedschrijving Nederweert.

Voorgeschiedenis
De Moost, een veengebied in de driehoek Nederweert, Meijel en Someren. Je kwam er als je vanuit Nederweert langs de Zuid-Willemsvaart naar Sluis 13 reed. De brug over meteen linksaf en een eind verder rechts langs het Peelkanaal. Midden in dit gebied lagen een aantal huizen van turfstekers, een paar café’s, een schooltje, winkels en wat huizen van kantoorpersoneel. En niet te vergeten het imposante huis van de familie Smits. P.J. Smits was de opzichter die namens de firma van de Griendt rond 1900 de leiding had over de turfafgravingen. Hij was ook degene die er voor gezorgd had dat in 1895 een openbare school werd gesticht voor de kinderen van de arbeiders en ook zijn kinderen. In 1901 werd ze alweer gesloten. Het duurde tot 1930 voordat zijn zoon Frans ervoor zorgde dat er een nieuwe school kwam. Het werd opnieuw een openbare school die viel onder het gemeentebestuur van Nederweert. Frans Smits had de firma van de Griendt kunnen overhalen het oude schooltje uit 1900 helemaal op te knappen. Ook de onderwijsinspecteur uit Roermond deed een duit in het zakje. Hij stuurde op 22 april 1930 een brief aan het gemeentebestuur. Daarin merkte hij fijntjes op dat het voordeliger was de oude school door de Maatschappij van de Griendt’s Land-Exploïtatie op te laten knappen “en tegen zeer billijken prijs beschikbaar te stellen” dan zelf een nieuwe school te bouwen. Wat schrijft hij nog meer in zijn brief. Dat er in dit “gehucht” 19 leerplichtige kinderen woonden. Dat ze meer dan 4 km van de “dichtstnabijzijnde” school in Ospel af woonden. En het hoofd van de school in Ospel schreef: “Als het regent, houden de ouders hun kinderen meestal thuis”. De inspecteur trok daaruit de conclusie dat dit slecht was voor deze kinderen. Maar, en nu komt het, ook voor de kinderen uit Ospel die de school daar bezochten. “Immers deze verzuimers werken remmend op den geregelden voortgang van het onderwijs. Daardoor was ook het zittenblijven erg groot”. Trouwens deze inspecteur Jacob Cals was de vader van Jo Cals, de latere minister van onderwijs en premier. Vooral bekend van de Mammoetwet en de “Nacht van Schmelzer”.

Start in Nederweert
Al eerder, nl. op 4 maart 1930, hadden de ouders samen een brief laten schrijven aan het gemeentebestuur van Nederweert. Ze hanteerden dezelfde argumenten als de inspecteur. Ze maakten het heel dramatisch: “Dat de weg naar de school in Ospel over een lengte van c.a. 2 K.M. bestaat uit een zoogenaamde moerbaan, waarover des winters zelfs vervoer per kar of ander middel van vervoer onmogelyk is. Dat thans de schoolgaande kinderen van het gehucht “de Moost” vaak nat ter school komen en des winters by regenachtig weer doorloopend met natte voeten en kleeren  in het duister te huis aankomen”. Dus de school kwam er. Het werd een eenmansschool. Alle kinderen zaten in één lokaal. Ze kregen om de beurt les van de enige onderwijzer. Hij was ook tegelijk hoofd van de school. Omdat het een openbare school was had ze geen naam van een heilige, zoals b.v. de St.Lambertusschool. Ze heette gewoon O.L. School Moost. 

Het gemeentebestuur van Nederweert zocht hiervoor een onderwijzer. Ze plaatsten een oproep in dagblad de Limburger Koerier. Een totaal onbekende solliciteerde op de vacature. Ene H.H.J. Van den Heuvel uit Neeritter. Hij had de Normaalschool in Maastricht doorlopen. Hij werkte als onderwijzer vanaf 1 september 1923 in Beegden aan de O.L. School. Was hij toe aan een nieuwe uitdaging? Wilde hij eigen baas worden? Of was het zijn sociaal gevoel wat hem naar de Moost dreef? Wilde hij de kinderen en de ouders daar in de Peel verder helpen? Hij werd op 1 december 1931 benoemd tot onderwijzer en hoofd.

Anderhalve maand eerder, op 13 oktober, was hij getrouwd met Margriet Dalemans uit Grathem, dochter van meister Dalemans. Ze gingen wonen in de Kerkstraat in Nederweert dicht bij het huis van Juf Pubben. Van daar fietste hij iedere dag, zes dagen per week, naar de school in de Moost. Acht kilometer heen en acht kilometer terug, zomer en winter over onverharde wegen. In de winter vol met kuilen en gaten, modder en wielsporen van de boerenkarren. Op een fiets zonder versnelling en tegen het einde van de oorlog met houten banden. Elke dag op tijd daar zijn, zeker in de winter, om de kachel aan te steken. Hij had wel een auto, maar die gebruikte hij alleen op zondag. De auto zou veel te vies worden en te veel lijden op de zandwegen. 

De eerste zeven jaren in de Moost
Elke dag werd begonnen met gebed, daarna rekenen en taal. Er zaten zo’n twintig kinderen van 6 tot 14 jaar in de klas. In leeftijdsgroepjes verdeeld, die elk apart les kregen. Terwijl een groepje onderricht kreeg moesten de andere kinderen zelfstandig bezig zijn. Aan de muur hing een landkaart van Nederland. 8 Wandplaten met voorstellingen zoals de belegering van een Middeleeuwse stad of het leven in en bij het water. In de hoek stond de kist met nog meer landkaarten. Ook het leesplankje ontbrak natuurlijk niet. Samen werd er opgedreund: Aap, noot, mies, zus, jet, enz. tot en met hok, bok, kous. En de tafeltjes van vermenigvuldiging: een maal twee is twee, twee maal twee is vier, drie maal drie is negen en ga zo maar door. Zo vergingen de seizoenen en de jaren in de Moost. In 1932 werd hun eerste dochter Lène geboren. In 1933 op hun trouwdag en zijn verjaardag 10 november kwam Lies. In 1936 werd dochter nummer drie Tilly geboren. Af en toe nam hij een van de kinderen achter op de fiets mee naar school. je moest dan de hele dag blijven tot je weer op de fiets mee naar huis ging. Je zat op de laatste bank achter in de klas. Zo kon je goed zien hoe je vader de hele dag druk in de weer was. Lesgeven aan de kinderen en ze een beetje opvoeden. Soms deed je een dutje. Niet ongevaarlijk want je kon zomaar opzij uit de bank tuimelen. Je kreeg wat boekjes van je vader-meister om in te kijken. Als je je verveelde ging je maar wat op onderzoek uit. Aan de voorkant van de bank zat een metalen schuifje. Als je dit naar rechts schoof kwam een potje tevoorschijn. Zou het leeg zijn of zou er iets in zitten? Even voorzichtig proberen met je wijsvinger. Het voelde wel nat, toch maar eens kijken. Jezusmina, de hele vinger was zwart. Paniek, huilen of je leven er vanaf hing. Vader kwam snel aanlopen met een inktlap. Hij veegde de vinger af en al gauw was de rust weergekeerd. Ook op zaterdag werd er school gedaan.

Peter van den Heuvel (wordt vervolgd)

Ligging van de school in de Peelkolonie van De Moost. Pal op de provinciegrens, nog nét op Nederweerter grondgebied. Letterlijk ‘in the middle of nowhere’ zoals te zien is op deze topografische kaart van omstreeks 1940. De provinciegrens loop diagonaal door de figuur.

Benoemingsbrief van Meester van den Heuvel uit 1931. Archief SGN.

Zeldzame foto van de De Moost. Op de voorgrond wordt een turfschip beladen. Op de achtergrond zijn de school en de huizen van het minidorpje van De Moost te zien. Het werd volledig verwoest tijdens de bevrijding in 1944. Foto: collectie Gerard Kluijtmans.